Op zondag 15 maart werd Martin Kubala’s documentaire Jiří Kylián getoond bij Cinedans Dance on Screen Festival in Amsterdam. De drie thema’s in de documentaire, die op dynamische wijze worden gepresenteerd, zijn de danskunst, Kyliáns spiritualiteit en zijn beleving van de Nederlandse cultuur. Kyliáns passie voor het ontdekken van het leven door middel van beweging, zijn gevoel voor humor, intelligentie en zijn menselijkheid worden geïllustreerd. Het is een waar genoegen om Jiří Kylián van dichtbij mee te maken en door deze rijke documentaire hem te mogen leren kennen als choreograaf én als mens.  

Jiří Kylián, een choreograaf met een missie

Jiří Kylián. Een uitverkochte zaal. De choreograaf is uitgegroeid tot één van de grootste dansnamen op aarde. Hij neemt zijn bestaan met een grote korrel zout, wetend dat op een dag alles verdwijnt en probeert daarom in het hier en nu te leven. Nadat hij was afgestudeerd in Engeland werd Kylián (van origine Tsjechisch) in 1973 en 1974 uitgenodigd om als gastchoreograaf te werken voor het Nederlands Dans Theater. Het jaar erna werd hij aangesteld als co-artistiek leider van het gezelschap.

Kyliàn is de choreograaf die het danslandschap deed veranderen door naast het Nederlands Dans Theater (NDT) nieuwe dansgezelschappen te starten voor de jongste professionele dansers (16-20 jaar oud) en voor oudere dansers, “from 40 to death”, die bekend zijn als NDTII en NDTIII. 

Nederlands Dans Theater

De eerste beelden van de documentaire over Kylián zijn van het Lucent Danstheater in Den Haag, het thuis van NDT. We zien korte stukken van Kyliáns laatste optreden voor dit gerenommeerde dansgezelschap: een triple bill bestaande uit Vanishing Twin, Tar and Feathers en Claude Pascal. Na deze enerverende dansvoorstelling in 2013 besloot Kylián nooit meer terug te komen bij NDT, omdat hij wilt dat er ruimte wordt gemaakt voor andere choreografen Kylian: “I will cut myself off from this place. Freeing up space for new folk.” Het is ook de reden waarom hij niet een professionele relatie met het gezelschap wilt behouden, bijvoorbeeld in de positie van artistiek leider emeritus. Naast zijn imposante oeuvre, laat zijn persoonlijkheid een diepe indruk achter. 

Kylián voegt in het nagesprek meerdere keren toe hoe jammer hij het vindt dat NDTIII niet meer bestaat. Hij ziet in de oudere danser namelijk dingen die een jonge danser nog niet kan bieden: expressie en levenservaring. Ik zit met volle aandacht te kijken en te luisteren naar deze intelligente man vol passie en introspectie. Helaas leidt de Engelse ondertiteling mij af wanneer het interview, dat in het Tsjechisch wordt gevoerd, als voice-over wordt gebruikt bij de choreografie.

Kyliáns bewegingskwaliteit en choreografisch signatuur  

Kylián heeft de cameraman uitgenodigd op het podium waar hij zijn dansers coacht. De prachtige dansers voeren in een fractie van een seconde uit wat de choreograaf van hen verlangt. We zien Kyliáns wereldberoemde choreografische signatuur: de lange lijnen van de benen van de vrouwelijke dansers, de gespierde torso’s van de mannen, de bewegingskwaliteit die van snel en staccato naar langzaam en waterig glijden. Zijn choreografie blijft altijd spannend, zelfs in de korte clips die we zien in deze documentaire. Kylián legt uit dat zijn basisprincipe in de pas de deux ligt. Hij zoekt contradicties in bewegingen en spanning tussen de dansers op. 

Leven in Nederland 

De documentaire Jiří Kylián springt op dynamische wijze tussen het interview, dat de rode draad vormt, naar repetities bij NDT en beelden van Den Haag. Terwijl we terugspringen naar het culturele aspect van de film, zegt Kylián: “Dutch is a strange language.” Hij spreekt verschillende talen vloeiend en leerde Nederlands met de basis van Duits dat hij reeds sprak. 

Kylián vertelt hij dat hij het best lastig vond om het interview voor de documentaire in het Tsjechisch af te leggen, want vijfenveertig jaar lang sprak hij amper zijn moedertaal. Vervolgens zien we hem op zijn fiets stappen… Kylián heeft zich de Nederlandse cultuur eigen heeft gemaakt.  

Kyliáns Vanishing Twin, Tar and Feathers en Claude Pascal 

Gedetailleerde bewegingen, versnelling, suspense, afstoten en aantrekken. Dit typeert Kyliáns bewegingstaal. Het is fenomenaal. Een snelle “prrt” van een been. Gestroomlijnde partnering. Tot in detail uitgewerkt. Afgewerkt. Contact met de grond. Voeten 'sliden'. 

Kylián coacht met geduld en een duidelijke visie voor zijn werk. Tijdens de repetities van zijn triple bill geeft hij de dansers visuele voorbeelden om mee te werken. “Hold his head like a babyborn, he leaves mama and goes some place else,” zegt hij ter begeleiding van een vrouwelijke danser die op de nek zit bij een mannelijke danser.

Voor Vanishing Twin zien we Kylián zijn dansers coachen met ervaringen uit het echte leven. “You’ve been around the world,” zegt hij, “The Hague – Madrid – NYC – Prague. You’re looking for the next place. One world after the next.” Vervolgens zet hij de danser aan het werk om deze imaginaire werelden en het vluchten te vertalen naar dans. 

Er wordt een live pianist gebruikt voor Tar and Feathers. Ze zit aan een vleugel die ongeveer op vijf meter hoge poten staat. Naast muziekinstrument is het een imposant decorstuk. De pianist speelt mee in de dansvoorstelling met basisbewegingen van staan en zitten en kijken naar of wegkijken van de dansers. 

Claude Pascal is deels komisch. Een aantal dansers draagt zwart witte kostuums, een beetje als een Frans mime kwartet. Een duister circus. Met gebruik van individuele rekwisieten spelen deze dansers elk een karakter en playbacken ze de tekst die ze horen. Hun gezichtsuitdrukkingen zijn groot. Ze bewegen op geluidseffecten. Het decor bestaat uit vele schermen die open en dicht kunnen draaien; de ene kant is wit en de andere een spiegel. De muziek is letterlijk snijdend en de bewegingen zijn haarscherp.   

Haarscherpe bewegingen zijn onderdeel van Kyliáns signatuur, evenals het imposante doch simplistische decor en de contrasterende kostuums van man en vrouw: blote benen bij de vrouwen en blote torso’s bij de mannen. Wat ook altijd blijft hangen van Kyliáns choreografie is de onvoorspelbaarheid. Plotseling gooit een danser zichzelf tegen de achterwand en lijkt te blijven plakken, omdat ze is opgevangen door dansers die erachter staan maar wie je niet kunt zien. Van de spanning wordt je adem vaak ontnomen.

Applaus voor Jiří Kylián

Wanneer het publiek in Lucent applaudisseert aan het einde van de dansvoorstelling doen wij bij Cinedans dat ook. Het is een fantastisch en ontroerend moment. Ik voel immens respect voor wat Kylián heeft gedaan in al zijn jaren als dansmaker en artistiek leider van NDT. De documentaire gaat nog even verder en we zien Kylián achter de schermen de mensen van de techniek bedanken. Op het moment dat hij van blijdschap een jeté maakt bevriest het beeld en gaat de aftiteling verder. Wij applaudisseren weer. Hartverwarmend deze man.