Wat zou ballet toch zijn zonder de componist Peter Ilytch Tschaikovsky? Hij schreef muziek voor Het Zwanenmeer, Doornroosje en de Notenkraker. Dit zijn dé grootste voorstellingen die heel wat invloed hebben gehad op de ontwikkeling van ballet. Het Zwanenmeer was het eerste ballet waar hij muziek voor schreef en dit stuk maakte gelijk een grote impact op de danswereld.

Een nieuw geluid

In de tijd van Tschaikovsky was balletmuziek niet meer dan vrolijke muziek waar een beetje op gedanst werd. Hij bracht hier verandering in door zijn verheven en uitbundige melodieën die traditionele conventies doorbraken. In plaats van losse muziekstukken achter elkaar, creëerde hij symfonieën die overeenkomsten hadden met de verhaallijn. Hij maakte balletmuziek met thema’s en motieven die terugkwamen. Hierdoor ontstond een diepere muzikale betekenis die het inbeeldingsvermogen kon versterken. 

Tschaikovsky’s inspiratie

Tschaikovsky kwam niet zomaar op al die nieuwe ideeën. De muziek die Adolphe Adam in 1841 schreef voor Giselle had ook al het leitmotiv. Dit is een muzikaal thema dat telkens terugkeert wanneer een bepaald personage of voorwerp op het toneel verschijnt. Het kan ook verbonden zijn aan emoties of gedachtes van personages. In opera’s en muziekdrama’s werd het leitmotiv al vaak gebruikt. Naast de inspiratie van het leitmotiv had Tschaikovsky grote bewondering voor de balletmuziek van Léo Delibes, die de muziek schreef voor Sylvia, een stuk dat een jaar voor Het Zwanenmeer uitkwam. Ook de muziek uit La Bayadere tilde het ballet langzaam al naar een nieuw niveau.

Maar toen Tschaikovsky begon met het componeren van balletmuziek begon er pas echt een verandering plaats te vinden. Hij liet zien dat ballet zowel een donkere tragedie kon vertellen als een gepassioneerd liefdesverhaal. Zijn bladmuziek ontwikkelde zich als meer dan balletmuziek alleen en werd ook op zichzelf als concertmuziek gespeeld. Tot op de dag van vandaag behoort zijn muziek tot de balletcanon. Balletchoreograaf George Balanchine zei zelfs: ‘‘Als Tschaikovsky er niet was geweest dan werd er misschien niet eens meer gedanst.’’ 

Groot succes

Het Zwanenmeer zorgde ervoor dat het ballet zich in een stroomversnelling ontwikkelde. In eerste instantie ging dit nogal moeizaam. Balletdansers vonden de muziek haast ondansbaar en ook critici waren niet positief na de première in 1877. Toch moet er iets zijn geweest waardoor mensen uiteindelijk niet om Tschaikovsky heen konden. De voorstelling bleek na wat aanpassingen een succes onder het publiek en Tschaikovsky werd opnieuw gevraagd om muziek te componeren voor het nieuwe ballet Doornroosje.

De balletten met Tschaikovsky’s muziek zijn overal ter wereld uitgevoerd. Maar wat maakt de muziek van Het Zwanenmeer nu zo goed? ‘‘Het begint al met het feit dat Tschaikovsky gewoon geniaal is,’’ stelt de muziekdirigent van het New York City Ballet Andrew Litton in een interview met PlayBill. ‘‘Het Zwanenmeer is zijn eerste ballet en het komt uit een periode waarin hij zijn eerste meesterwerken schreef. En deze vruchtbare periode vol creativiteit omvatte eigenlijk maar een paar jaar.’’ Een knappe prestatie om in zo’n korte tijd een belangrijke impact te hebben op het ballet. ‘‘Tschaikovsky schreef vanuit het hart,’’ vertelt Litton. ‘‘Dat is hetgeen wat ons zo raakt, zelfs eeuwen later nog. Het is zulke passionele, romantische muziek.’’ Ook de structuur van de muziek is volgens Litton een factor in het succes. ‘‘Er is altijd een soort ontwikkeling in de muziek. Een variatie van het grote thema van Het Zwanenmeer wordt eerst gespeeld nog voordat het gordijn omhooggaat. Vervolgens blijft het terugkomen. Het is fantastisch materiaal voor een geweldig ballet.’’