Door Carolien Verduijn

In de eerste helft van de twintigste eeuw was het de nieuwste rage in de Duitse danswereld: Näkttanz, oftewel naaktdans. Bij naaktdans denk je wellicht al snel aan erotische stripteases, maar deze vorm van moderne dans werd ook gebruikt als een uiting van vroeg feminisme.

Dit feminisme lag niet alleen in de aard van de dans zelf. Ook het feit dat vrouwen zelf hun choreografieën gingen maken was heel vooruitstrevend. Tot die tijd was dat met name voorbehouden aan mannelijke choreografen. Pas aan het einde van de negentiende eeuw gingen danseressen zelf hun choreografie maken én uitvoeren. Daarmee kregen ze autonomie en controle over hun eigen lichaam.

Kunstzinnige striptease

Één van die vrouwen was Gertrud Leistikow. Met extatische, soms zelfs agressieve bewegingen ontkrachtte ze het idee van het vrouwenlichaam als passief en alleen maar mooi om naar te kijken. Ze was al in de dertig toen ze met haar naaktdansen begon. Met haar relatief ‘oude’ danserslichaam ontkrachtte ze de standaard van het jonge, maagdelijke vrouwenlichaam.

Een andere naaktdanspionier was de Franse Adorée Villany. Deze danseres bracht een kunstzinnige striptease, waarmee ze stukje voor stukje haar naakte lichaam onthulde. Nu klinkt dit misschien heel erotisch, maar dat was absoluut niet wat Villany beoogde. Ze zag haar lichaam als een kunstwerk, en vond dat de schoonheid van de vrouw getoond mocht worden. In die tijd was dat natuurlijk niet vanzelfsprekend, een te bloot geklede vrouw was al snel een schande. Villany wilde dat haar publiek naar haar lichaam keek alsof het een kunstwerk was.

Femme fatale

Ook de Nederlandse danseres Mata Hari bracht naaktdans, maar wel met een geheel andere intentie dan Villany. Uitgedost als oriëntaalse schone bracht ze haar publiek erotisch getinte dans. Ze poseerde daarnaast graag voor de camera. Foto’s van haar tonen het ideaalbeeld van een femme fatale, die uitdagende houdingen aannam. Tegelijkertijd keek ze wel recht in de camera. Als beschouwer zijn het daarom ongemakkelijke foto’s: je wordt enigszins uitgedaagd om haar lichaam te begeren. Anderzijds kijkt ze autoritair terug en volgen haar ogen je waar je ook kijkt. Dit ‘terugkijken’ geeft Mata Hari nog enige controle over de aanschouwer.

Erotiek en feminisme waren en zijn dus zeker geen oppositie. Vrouwen als Mata Hari gebruikten die erotiek juist om de mannen in hun macht te houden. Vrouwen als Leistikow en Villany, maar ook Mata Hari doorbraken de mannelijke controle over het vrouwelijke danserslichaam. Ze namen de regie over hun eigen lichaam door hun eigen choreografieën te dansen.

Bronnen:

Toepfer, K. (1992) ‘Nudity and modernity in German Dance, 1910-1930’, in: Journal of the History of Sexuality, vol. 3, no. 1 (Jul., 1992). University of Texas Press, p. 58-108.