Er waait een zuidelijke wind door ons koude kikkerlandje: de Flamenco Biënnale trekt van 18 tot en met 10 februari door Nederlandse steden. Flamenco! Dan denk je aan stampende voeten, stoere mannen met een gitaar, en vrouwen met wijde rokken en rode bloemen. Bij deze Biënnale valt het echter op hoeveel artiesten zich afzetten tegen de traditionele vormen. Vrouwen dansen in sportkleding, flamencomuziek wordt gemixt met R&B, en zangers schelden de longen uit hun lijf. Hoewel zulke vernieuwingen internationaal succes hebben, kunnen ze in Spanje onderwerp zijn van verhit debat.

Don Quixote van de flamenco

De Flamenco Biënnale opende dit jaar met flamencodanser en choreograaf Andrés Marín, een grote naam in de flamencowereld. Hij liet meteen zien hoe moderne flamenco er uit ziet: in zijn versie van Don Quixote danst flamencodanseres Patricia Guerrero in een sporttenue en wordt hijzelf met zwarte verf (‘pek en veren’) besmeerd – en dat terwijl hij poedelnaakt is. Zeker vanuit het traditiegetrouwe Zuid-Spanje werd er verontwaardigd op het stuk gereageerd. “Het is de flamenco-taliban,” zegt Marín hierover in een interview met NRC Handelsblad. “Ze begrijpen er gewoon geen snars van! Die lui leven in het verleden, zien flamenco als een religie en willen ons censureren. Doodsbenauwd om de controle te verliezen. Wat natuurlijk een illusie is, want die hebben ze niet; ik trek me van niemand iets aan.” Marín vecht naar eigen zeggen voor de bevrijding van de flamenco. 

Bevroren dans

De flamenco is ontstaan in Andalusië, in de tweede helft van de 19de eeuw. Hoewel de dans-, zang- en muziekstijl verschillende culturele invloeden met zich meedraagt, met name arabische en zigeunerinvloeden, is het een icoon van de algehele Spaanse cultuur geworden. Ten tijde van de dictatuur van Franco (1939-1975) was er ook weinig ruimte voor andere muziek in Spanje. Zijn bewind sloot het land af van de rest van de wereld, en voor de arme Spaanse bevolking was flamenco een van de weinige uitlaatkleppen. Hierdoor bleef de flamenco lange tijd stil staan. Vóór Franco werden flamencolegendes zoals Vicente Escudero nog beïnvloed door nieuwe kunststromingen zoals kubisme en dadaïsme. Na de de dictatuur kwam de flamenco klem te zitten tussen folklore, toeristische shows en workshops.

Frisse flamencocultuur  

Tijd voor een opfrisbeurt dus. Begin deze eeuw begonnen danseressen als Eva Yerbabuena en Isabel Bayón een nieuwe richting in te slaan. Zij zetten de flamenco in om hedendaagse thema’s aan te snijden, niet bang om te experimenteren met andere dansvormen. Jongere dansers als Olga Pericet en Eduardo Guererro volgen in hun voetsporen. Pericet won in 2018 de Spaanse Nationale Dansprijs voor de manier waarop zij flamenco, ballet en hedendaagse dans met elkaar vermengt. In haar voorstellingen is bijvoorbeeld de klassieke lange sleep, ‘bata de cola’, niet zomaar een verplicht kledingstuk, maar een cruciaal onderdeel van het verhaal dat zij wil vertellen. Ook Eduardo Guererro speelt graag met de verwachtingen die mensen van flamenco hebben. Zo kan hij, midden in een klassieke solo, opeens zijn schoenen met de veters aan elkaar knopen en als een ketting om zijn nek hangen. Of hij sleept een instrument achter zich aan alsof het de sleep is van een ruisende flamencorok. 

In de schaduw van de traditie

Ondanks het internationale succes van vernieuwende flamenco-artiesten, blijft in Spanje elke verandering gevoelig. Dit komt mede door de cultuur die er om flamenco is ontstaan. Flamenco is niet zomaar een dans: het is een levensstijl. Jonge artiesten kunnen niet om die cultuur heen.

"Ik hou zielsveel van de diepe flamencocultuur," vertelt Eduardo Guerrero in de Volkskrant. "De flamenco is zo rijk en expressief, juist omdat de kunst zo’n lange weg heeft afgelegd. En daarom moet je volgens mij zuinig met de traditie omgaan." Dat wil echter niet zeggen dat hij zich bij die traditie neerlegt. "In Spanje wordt van de grote flamencodansers verwacht dat zij de geschiedenis kennen en dat zij ook putten uit de rijke cultuur. Maar als de kenners en de bewakers van dat cultuurgoed ons niet vrij laten om zelf ook andere wegen in te slaan en nieuwe bewegingen te ontdekken, blijft de kunst op een gegeven moment hopeloos vastzitten." 

Andere vernieuwers lijken minder respect te hebben voor traditie. Flamencodanser Israel Galván besefte als twintiger dat hij beperkt werd door de dans waar hij mee was opgegroeid: “Ik wilde niet langer de soort flamenco representen die het publiek en de recensenten wilden zien. Ik wilde niet langer de hele tijd ‘mooi’ dansen,” vertelt hij in The Guardian. Deze openbaring leidde in 2013 tot de beruchte première van Lo real, een dansvoorstelling over de vervolging van Spaanse zigeuners tijdens de Holocaust. Tijdens de voorstelling ontstond er een luide discussie in het publiek. Kon Galván’s eclectische dansstijl nog wel flamenco genoemd worden? Sommige toeschouwers joelden de artiesten uit, terwijl anderen het luidkeels voor hen opnamen. Galván zelf ziet zijn dans niet als provocatie, maar als oprechte expressie: “Op het podium ben ik altijd in het moment, vrij om wat ik maar wil te zijn.”

Flamencogeneraties

Flamenco is een levensstijl die vaak van ouder op kind wordt doorgegeven. Israel Galván’s (Sevilla, 1973) moeder bleef optreden totdat ze zeven maanden zwanger van hem was. Andrés Marín (Sevilla, 1969) is de zoon van danser Andrés Marín en flamencozangeres Isabel Vargas. In zijn voorstelling D. Quixote danst hij samen met Patricia Guerrero (Granada, 1990), die als achtjarige al danste in flamencoclubs.

Guerrero is een rijzende ster die ook met solovoorstelling Distopía op het programma van de Flamenco Biënnale staat. De 27-jarige danseres zegt anders te zijn gaan bewegen door met Marín te werken: “Niet meer continu denkend welke beweging bij een bepaalde vorm hoort. In plaats daarvan zoekend naar een manier om het verhaal op een natuurlijke manier te vertellen.” Makkelijk is dat niet voor Guerrero, die nu eenmaal is opgegroeid met de strak geregisseerde bewegingstaal van de flamenco: “Dat loslaten is hard werken. Je moet door een muur heen, wegzetten wat er in je lichaam zit.” Voor Andrés Marín representeert Patricia Guerrero de toekomst van de flamenco: “Ik ben kieskeurig, maar je moet altijd naar de jeugd kijken. Zij moeten ons verder brengen en van alle denkbare middelen gebruikmaken om aan hun eigen ontwikkeling te werken.”  

Zelf de nieuwste flamenco-optredens zien? Tot en met 2 februari trekt de Flamenco Biënnale door Nederlandse steden. Kijk hier voor het progamma.