Met Memory Loss sluit Ann van den Broek haar trilogie over dementie en geheugenverlies af, een thema met brede maatschappelijke relevantie. ‘Dit is een ongoing ding, hiermee zijn we voorlopig niet klaar.’

Door Francine van der Wiel

Ann van den Broek zoekt naar woorden. ‘Het is... iets warmer, er zit een soort liefde in, naast de wreedheid van het gegeven. Een soort acceptatie.’ En dan stellig, verontwaardigd bijna: ‘Niet volledig natuurlijk.’

We spreken over Memory Loss, het afsluitende deel van haar trilogie The Memory Loss Collection. Een drieluik over wat intussen volksziekte nummer één is: dementie/Alzheimer. Inclusief de ethische vragen rond dementie, de verhalen van de zorgprofessionals, de visie van wetenschappers, die Van den Broek in deel drie zal verwerken. Het is niet ondenkbaar dat nu ook andere vormen van geheugenverlies worden geadresseerd, bijvoorbeeld het syndroom van Korsakov of geheugenverlies als gevolg van trauma of drugs. Een trilogie was gezien de complexiteit van het onderwerp dus pure noodzaak. ‘En waarschijnlijk nog te weinig.’

Geabstraheerd en repetitief

Zoals al haar choreografieën, komt ook dit drieluik voort uit een persoonlijke betrokkenheid en noodzaak. Van den Broeks moeder overleed in 2017, na alle stadia van dementie te hebben doorlopen, en haar kinderen met haar. Al een jaar nadien kwam de Vlaamse met deel een, Blueprint on Memory (2018). Daarin brengt zij de kenmerken van een desintegrerend brein in beeld, met handelingen die niet meer vanzelf gaan, of dwangmatig worden, met namen, plaatsen, gebeurtenissen die niet meer herinnerd worden, tot alle controle wegvalt.

Het bedreigde ik, het verdwaalde ik, het verzonken ik: de drie fasen van dementie waren tot installatie-achtig geheel samengesmolten, met een vloerplan volgestouwd met snoeren, plateaus, microfoons en voetpedalen, door de dansers zelf bediend. Totaaltheater met live video, muziek, tekst, dans. ‘Geabstraheerd en repetitief’, voegt ze op ietwat gezwollen, ironische toon toe. Ze kent haar recensenten.

Na de première van deel een merkte Van den Broek dat ze, geabstraheerd en al, feilloos een snaar (of zenuw) bij het publiek had geraakt, door de vele, geëmotioneerde en positieve publieksreacties tijdens nagesprekken. En dat een hedendaagse dansvoorstelling voor zowel vorm als inhoud zo unaniem wordt bejubeld en kwistig met sterren besprenkeld, is ook niet alledaags.

Emoties van de naasten

Intussen is zij dus alweer aan deel drie begonnen, een jaar en een maand na de première van Blueprint. Tussentijds zag Zooming in on Loss (2019) het theaterlicht, waarin naast het beklemmende verdriet en de angst van de dementerende ook de emoties van zijn/haar omgeving werden verbeeld. De kooi vol elektronica waarin de drie performers in deel twee optraden, wordt in Memory Loss uit elkaar getrokken tot een open ruimte. Genoeg ruimte voor de voorziene vijftienkoppige cast, één van de grootste waar Van den Broek ooit mee heeft gewerkt. Ze giechelt: ‘Nou ja, we moeten nog maar zien hoe het loopt, de volle creatiefase is net begonnen. Je zult denk ik wel meer het zorgen zien, de ervaring van de naasten. In Blueprint werd soms ook een hand op de schouder gelegd. Nu wordt dat uitvergroot tot het elkaar, in beweging, verder helpen. Dat is niet zo normaal voor mij: in mijn voorstellingen gebruik ik bijna nooit aanraking.’

Draaikolk van wisselende situaties

Het zal hoe dan ook ‘een grootse puzzel’ worden. Niet alleen door de grote cast. In het nieuwe stuk vlecht Van den Broek verschillende lagen dooreen, met meerdere perspectieven en een steeds verspringende chronologie. ‘Ik hak in de tijd. Er is een basislijn, maar die is vervreemdender dan in de vorige delen. Dat kan chaotisch overkomen. Je komt binnen in iets wat al gaande is, een proces van geheugenverlies, met soms ineens heldere herinneringen, waarna ik abrupt naar iets heel anders schakel. Het droge, wetenschappelijke, en dan wéér een wisseling.’

Die draaikolk van wisselende situaties staat ook symbool voor de wirwar waarin de naasten van een patiënt terechtkomen. Als zij de diagnose te horen krijgen, kan het geheugenverlies al in een gevorderd stadium zijn. Misschien zijn er vermoedens geweest, maar weggestopt. Vaak is er ook het ongeloof en gevoel van tekortschieten dat de symptomen niet eerder zijn gesignaleerd. ‘Want als je het hoort, is het al te laat. Onomkeerbaar. Je wordt in één klap in het verlies gegooid.’

Behalve het verdriet om het verlies – al vóór het overlijden – is er angst. Onvermijdelijk is Van den Broek door de Werdegang van haar moeder gaan nadenken over haar eigen toekomst. Bepaalde vormen zijn immers erfelijk, en op hogere leeftijd (90 plus) heeft ongeveer 40 procent enige vorm van dementie. ‘Natuurlijk ben ik er constant mee bezig. Ik let op, al rook ik en drink ik graag een glas. Maar bewegen is zó goed. In het creatieproces begin ik altijd voor mezelf met tenminste dertig minuten beweging per dag. Geen topsport, maar het doet wel veel, voor je geheugen, een heldere kop.’ Maar je weet het nooit, realiseert ze zich.

Andere perspectieven

The Memory Loss Collection is, behalve haar persoonlijke ‘creatieve ei’, veel meer dan haar vorige werk een onderwerp dat ze nadrukkelijk met de maatschappij wil delen. ‘Dit is een ongoing ding, hiermee zijn we voorlopig niet klaar. Andere perspectieven, zoals van de wetenschappers en zorgprofessionals met wie ik heb gesproken, kunnen je helpen buiten jezelf te komen. Door de pijn en het verlies in een groter geheel te plaatsen, wordt het lichter. Alleen al door anderen die het ook hebben meegemaakt in de ogen te kijken, voel je steun. Maar óók door feitelijke informatie wordt het lichter.’

Zo heeft ze het in elk geval zelf ervaren tijdens het hele proces van research, creatie en tournee van de eerste twee delen. ‘Het neemt de pijn niet weg, maar je kunt beginnen het verdriet een plaats te geven. Dat is voor een deel al gebeurd. Maar dit laatste deel zal wel heel zwaar, en belangrijk, zijn.’

Memory Loss gaat 17 januari in première in Theater Rotterdam. | Speellijst