Dit seizoen voert het Nationale Ballet Het Zwanenmeer (1988/1895) van Rudi van Dantzig voor het eerst sinds het overlijden van de choreograaf weer op. Ruim vijfentwintig jaar geleden ging dit ballet, de eerste geheel Nederlandse versie van het Zwanenmeer, in première. Op donderdag 6 november was er voor mij de kans om voor het eerst een uitvoering van Het Zwanenmeer life te zien. In het Muziektheater in Amsterdam word ik aangenaam verrast door de choreografie van Rudi van Dantzig, die zich liet inspireren door de muziek en het levensverhaal van Tsjaikovski en die het verhaal psychologisch sterker maakte. Met een nog verrassender einde!

Ballet-ode aan Tsjaikovski

Voor het begin van iedere akte hangt er een groot doek voor het podium met daarop in grote letters de naam van Tsjaikovski in zowel het Latijnse als Cyrillische schrift. Op het doek wordt steeds een andere portretfoto van de componist geprojecteerd, waardoor we hebben gedurende de loop van de voorstelling ouder zien worden. Hiermee wordt een ode gebracht aan Tsjaikovski, wiens muziek als inspiratiebron gold voor choreograaf Rudi van Dantzig. Tsjaikovski's kracht was dat hij zijn compositie relateerde aan het onderwerp en alle gebeurtenissen eigenlijk verteld in muziek. De muziek, vertolkt door het balletorkest, is inderdaad prachtig en raakt me. Net zoals de muziek me helpt de choreografie beter te zien, hoor ik door van Dantzig’s choreografie de muziek beter.

Het falen van Siegfried

Van Dantzig liet zich niet alleen door Tsjaikovski’s muziek inspireren, maar ook door zijn levensverhaal, waarin hij een parallel ziet met het dilemma van prins Siegfried. In Het Zwanenmeer dient de jonge prins zich een bruid te verwerven maar faalt daarin. Hij voelt zich meer aangetrokken tot het ongecompliceerde leven van de landmensen dan het politieke labyrint van rangen en standen dat het hofleven kenmerkt. Tsjaikovski was eenzelfde lot beschoren en werd aan vele vrouwen voorgesteld, maar had als homoseksueel geen interesse in het huwelijksleven dat van hem verwacht werd. 

De misère van Siegfried is goed voelbaar in Het Zwanenmeer van Van Dantzig. Siegfried is weliswaar het hoofdpersonage van het verhaal, maar hij krijgt weinig kans daadwerkelijk te dansen. Terwijl de bruidjes-in-spé (en het leven?) aan hem voorbijtrekken, is hij door zijn positie en rang gedwongen vanaf de zijlijn toe te kijken. Het doet soms wat komisch aan als Siegfried voor de zoveelste keer sip zijn schouders ophaalt, maar de frustratie van Siegfried is vooral ook die van mij. De rol van Siegfried wordt gedanst door jong talent en eerste solist Isaac Hernandez; een danser die ik graag heel veel meer zou zien schitteren.

Het Nationale Ballet: Pracht en praal

Van Dantzig wilde de klassieke versie van Het Zwanenmeer en de choreografie van Petipa en Ivanov grotendeels trouw blijven. Het origineel uit 1895 was echter gechoreografeerd rondom de 230 dansers in dienst van de Tsaar en was min of meer een aaneenschakeling van losse nummers waarin technische virtuositeit en spektakel de boventoon voerden. Helaas zit ook dit Zwanenmeer vol met divertissementen (stukken dans die weinig bijdragen aan de voortzetting van het verhaal), zonder welke de choreografie tot een ballet van een uur gecondenseerd had kunnen worden. Al deze dansen zijn vooral vermakelijk en geven het voltallige ballet de kans zich van hun beste kant te tonen. Met behulp van de rijke decors en kostuums van Toer van Schayk voeren de dansers je naar een andere wereld. Toch kan ik het niet helpen dat mijn aandacht tijdens dit 3,5 uur durende ballet gedurende de eerste en derde akte met enige regelmaat verslapt en ik mezelf er zo nu en dan op betrap bijna in slaap te zijn gevallen. 

Rudi van Dantzig: Man van idealen

Gelukkig paste van Dantzig ook veranderingen toe. Anders dan in het origineel gaan de boeren en de edelen uit de eerste akte vriendelijk met elkaar om en dansen er ook kinderen mee. Van Dantzig was een man van grote idealen en gaf het verhaal daarom ook een sociaal-maatschappelijke wending en relevantie. Voor van Dantzig staat de witte zwaan symbool voor de idealen van Siegfried, die zich afzet tegen zijn conservatieve omgeving en korte metten wil maken met corruptie, manipulaties, intriges en vriendjespolitiek. In de derde akte valt hij echter voor de verleiding van Odille, de zwarte zwaan, hier symbool voor materieel uiterlijk vertoon. 

Het zijn dan ook de tweede en vierde aktes, de zogenaamde witte balletten, die mij het meest aanspreken. In deze aktes ligt de nadruk op bezieling, zeggingskracht en muzikaliteit. Jurgita Dronina danst geweldig als Odette en het corps de ballet vertedert en maakt indruk als groep witte zwanen. Het beeld is magisch, als een sprookje. In deze aktes heeft Siegfried een actievere rol en is het genieten van prachtige pas de deux. Ook is Tsjaikovski’s muziek tijdens deze aktes emotioneler en aangrijpender. 

Geen stervende zwaan in Het Zwanenmeer

Aangezien Van Dantzig in zijn Zwanenmeer zo de nadruk legt op het perspectief van Siegfried, had ik het wellicht moeten zien aankomen dat niet Odette sterft, maar Siegfried. Toch word ik er door overvallen. Vlak voordat Siegfried sterft zie ik de boze tovenaar Von Rothbart met zowel Odette als Odille, als morele tegenstelling van goed en kwaad, verschijnen. In het origineel zijn Odille en Odette nooit tegelijkertijd op het toneel te zien, daar zij gedanst worden door dezelfde ballerina. Daarna wordt een blauw wapperend doek over de gehele breedte van het toneel getrokken en sterft Siegfried in dit woeste meer. Het is hem niet gelukt zijn verloren ideaal van zuiverheid en onschuld terug te winnen. 

Het Zwanenmeer van het Nationale Ballet is nog in November 2014 en in Maart 2015 te zien.