Moderne dans in Polen kent westerse invloeden, maar de reikwijdte van de Poolse theatergeschiedenis geeft het ook een eigen, herkenbaar gezicht. Dat was waarneembaar op een presentatie van eigentijdse dans in Lublin. Joost Goutziers keek er een paar dagen rond en sprak met dansers, choreografen en publicisten. Een impressie, aflevering 2: Rijke theatertraditie heeft grote invloed op vernieuwers in de dans.

Het is de nieuwe generatie dansmakers die zich laat horen, maar hun voorgangers zijn de echte pioniers. Die bouwden het fundament voor de Poolse podiumkunst. Hun werk kan niet worden los gezien van de geschiedenis van Polen.

Dansgeschiedenis van Polen

De invloeden van Duitsland, Oostenrijk en Rusland, weer later de onderdrukking door het communisme, waren een blok aan het been voor kunstenaars en vrijdenkers. Censuur beperkt, maar tegelijkertijd bevordert het creativiteit en eigenzinnigheid. De Russische invloeden bepaalden ook de grote aandacht voor klassiek Russisch ballet en folkloredans. Die aandacht temperde de ontwikkeling van eigentijdse kunstuitingen. Na de eerste vrije verkiezingen in 1989 gingen de grenzen open en zocht hedendaagse dans in Polen aansluiting bij de ontwikkelingen wereldwijd.

De invloed van theatermakers op dans en beweging is niet te onderschatten. Tegen de stroom in omarmde kunstenaar en toneelvernieuwer Stanisław Wyspiański bewegingen in zijn theaterproducties. De opkomst van de expressionistische dans in Warschau in de jaren twintig maakte het fundament voor dans weer iets stevig.

Ondanks de repressie door het totalitair systeem kreeg Janina Jarzynówna-Sobczak het na de oorlog voor elkaar om eigentijdse dans te maken. Het eerste Poolse gezelschap dat het ballet achter zich liet en een moderne weg insloeg was het Pools Dans Theater. De naam van choreograaf Ewa Wycichowska is daar onlosmakelijk aan verbonden.

Pantomime

Henryk Tomaszewski begon in de jaren vijftig zijn pantomime theater in Wroclaw. Deze kunstvorm waarbij een acteur zijn totale lichaam inzet en in combinatie met muziek een performance neerzet, komt in de buurt van moderne dans. Jerzy Grotowski ontwikkelde de methode van fysiek theater, waarbij acteren uit den boze is, maar een speler op zoek gaat naar zijn natuurlijke, eerlijke beweging. Hij moet in zichzelf graven en op zoek gaan naar oerkrachten, bronnen en energie die zijn lichaam in beweging zullen brengen.

Die keuze voor beweging had ook een politieke, maatschappelijke oorzaak. De censuur richtte zich vooral op literatuur en teksttheater. Beweging en dans was een vluchtroute voor kritische geluiden. Ook theatervernieuwer Tadeusz Kantor had met zijn avantgardistische ideeën een grote invloed op de moderne dans. Hij liet zijn acteurs volgens schematische patronen op het podium bewegen.

Het is een beknopte beschrijving, kort door de bocht, maar deze uiteenzetting is nodig om de hedendaagse dans in Polen iets beter te kunnen plaatsen. In de voorstellingen van Poolse gezelschappen en solisten zijn de invloeden van deze voorgangers zichtbaar. Zo leunt gezelschap Dada von Bzdülöw Theater lichtjes op de traditie van de pantomime.

Janusz Orlik - Insight

Deze voorkennis maakt het mogelijk om een voorstelling als Insight van Janusz Orlik beter te kunnen plaatsen. Deze soloproductie was eveneens te zien op het festival van Polska Platforma Tańca in Lublin en won de prijs voor de beste choreografie.

Janusz Orlik toont een reeks minimalistische bewegingen die lijken te ontspruiten uit zijn gevoelsleven. Hij geeft met dans uitdrukking aan zijn angsten, zijn onzekerheid, de langzame ontdekking van zijn eigen ik. Lange tijd zit de danser bewegingsloos op de vloer, met een longsleeve shirt over zijn hoofd. Eenmaal op de been, groeit de intensiteit van de beweging, maar hij blijft ingetogen zoeken. De taal van zijn beweging is hoekig, soms een stuiptrekking, en met zijn handen lijkt hij zijn lijf in beweging te brengen. Het is geen pantomime, maar zijn bewegingstaal doet er aan denken. Het lijkt er op dat de zoektocht naar oerbewegingen van Grotowski Janusz Orlik niet vreemd is.

Eigentijdse dans in Polen

Jadwiga Grabowska schreef in 2009 een boek over eigentijdse dans in Polen. Ze merkt op dat de moderne dans zich explosief ontwikkelt. Invloeden van buitenaf helpen daar bij. "Poolse dansers leerden de moderne dans kennen door grote festivals in ons land. In de jaren tachtig en negentig was er in de wereld veel animo om dans in Polen te helpen ontwikkelen. Daardoor ontstond intens contact met gezelschappen en choreografen uit Amerika, Israël en Duitsland. Europese fondsen stuurden deskundigen naar Polen om te helpen. Na de val van het communisme konden we weer vrij ademen."

De nieuwe generatie dansers en choreografen is opgeleid in het westen, op opleidingen in Londen, Brussel, Kopenhagen, Berlijn en Salzburg. Jadwiga Grabowska: "Deze jonge dansmakers brengen westerse ideeen over eigentijdse dans weer mee terug naar Polen. De jonge generatie ontdekte ook de postmoderne dans en veel choreografen werken conceptueel. Er is nu een voorkeur voor minimale beweging en ik bespeur een trend om het proces belangrijker te maken dan het eindresultaat."

Moderne dans in Polen is zo verscheiden als het assortiment in een supermarkt, maar mocht een algemene beschrijving nodig zijn dan is het duidelijk dat eigentijdse dans zowel elementen uit het Poolse bewegingstheater als sterke invloeden van buitenaf bundelt. Het niveau van de hedendaagse dans in Polen ligt volgens Grabowska achter op dat van westerse landen, maar heeft een voorsprong op dans in omringende landen als Oekraïne en Georgië. "Ik vergelijk dans in Polen graag met de ontwikkeling in Tsjechië. Maar we hebben nog steeds een groot tekort aan goede dramaturgen en meer zelfkritiek zou ik toejuichen."

Zie volgende week aflevering 3: De soloperformer, een trend en bittere noodzaak.