Op 16 maart 2015 organiseerde het National Centre Performing Arts (NCPA) in samenwerking met ArtEZ Conservatorium en loket Gezond Musiceren het mini symposium Fear and Focus in Performance. De Deventer Schouwburg was deze avond het toneel voor podiumkunstenaars, professionals en andere geïnteresseerden om van alles te weten te komen van het vaak onbespreekbare, het belemmerende en beladen woord: podiumvrees. Een avond vol verhalen en beelden over neuronen, adrenaline, paniekaanvallen en evolutie, maar dan begrijpelijk en boeiend, vol tips en tricks. 

Erno Hermans (Donders Institute) over stress in het brein 

Na een warm welkom door Gaby Allard (directeur-bestuurder NCPA), waarin de speerpunten van NCPA belicht worden (kennisoverdracht, het organiseren van evenementen en interdisciplinariteit) gaat het symposium Fear and Focus in Performance van start met een uiterst informatieve lezing door Dr. Erno Hermans. Hermans, onderzoeker en docent bij het Donders Institute for Brain, Cognition and Neuroscience aan de Radboud Universiteit Nijmegen, legt uit wat er in de hersenen gebeurt bij stress. 

Als illustratiemateriaal voor een stress-gerelateerde ‘black-out’ dient een fragment van de Republikeinse presidentskandidaat Rick Perry. De reden dat weinig aanwezigen in de zaal van hem hebben gehoord, komt volgens Hermans door zijn penibele optreden in een publiek debat. Hortend en stotend vertelt de kandidaat over zijn drie speerpunten, waarbij hem het derde compleet ontschiet. Gegiechel en plaatsvervangende schaamte rijzen op bij de symposiumdeelnemers. Hoe kan het, dat een intelligent persoon, die zo vaak op z’n speech geoefend heeft, niet uit z’n woorden komt? 

Essentieel bij het onderzoeken en begrijpen van podiumvrees is een klein onderdeel in de hersenen, namelijk de amygdala, ook wel de amandelkern genoemd. Deze plek in de hersenen wordt geactiveerd bij stress en zendt vervolgens signalen naar de bijnieren die in rap tempo adrenaline produceren, een hormoon dat zorgt voor snelle vecht- of vluchtreacties. Een overlevingsmechanisme dus dat in vroegere tijden ons behoedde opgegeten te worden door een beer. Na de snelle stoot adrenaline produceert het lichaam het hormoon cortisol, dat het systeem weer in balans brengt. 

Wat er dus bij presidentskandidaat Perry gebeurde tijdens zijn benarde optreden, én wat er gebeurt bij podiumvrees in het algemeen, is dat er twee systemen in de hersenen met elkaar in conflict raken. Het stressnetwerk wat onze aandacht snel richt onderdrukt het controlenetwerk, dat op zijn beurt verantwoordelijk is voor talig denken en plannen. Met andere woorden: mensen kúnnen gewoonweg niet rustig en goed functioneren wanneer de hersenen én dus het lichaam in paniek zijn. 

Wat kunnen dansers doen bij podiumvrees?

Hermans is van mening dat onze stresssystemen slecht aangepast zijn aan de moderne samenleving: een boze email van je baas is geen beer die je op wil eten, een podium is geen slang die je rauw lust. In feite hebben we niets aan onze amygdala op deze momenten, want wegrennen óf vluchten is geen optie. Dus wat kunnen podiumkunstenaars doen om met podiumvrees om te gaan?

Een paar uur voor het optreden sporten is een optie. Het lichaam produceert dan endorfine, adrenaline, serotonine en dopamine, welke bijdragen aan een rustig gevoel, zowel in het lichaam als de hersenen. Wat ook helpt is iedere dag, weken vóór het optreden, een paar minuten aandacht geven aan het op het podium staan. Dus een mogelijk stressvolle ervaring op een veilige plek beleven. En, lacht Hermans, niet teveel optreden als het stressvol voelt, want langdurige cortisol is schadelijk op de lange termijn. 

Esther van Fenema (Leids UMC) over mentale problemen en oplossingen 

De gedetailleerde uitleg van Hermans over de werking van hormonen in de hersenen, dient als uitstekende basis voor de volgende presentatie door Esther van Fenema. Van Fenema is als psychiater verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum, waar ze onder andere psychische stoornissen bij musici behandelt. Overigens is van Fenema zelf ook violiste en heeft ze in haar loopbaan als muzikant veel mensen ontmoet met podiumvrees.

Als aanloop laat ze een video zien over concertpianiste Maria João Pires die het verkeerde concerto heeft ingestudeerd en toch, niettemin in wilde paniek, het juiste stuk foutloos speelt (ze kende het nog uit haar hoofd van vorig seizoen). Een mooi voorbeeld van een professional die haar stresssysteem onder controle kan krijgen. Ook harpiste Lavinia Meijer passeert de revue. Ze werd namelijk in het tv-programma Pavlov door Esther van Fenema onderzocht. Beplakt met allerlei elektroden en behangen met snoeren en een infuus, speelt ze voor haar meer- en minder bekende stukken tijdens een lunchconcert. Ze oogt rustig en bevlogen als ze speelt, maar toch geven haar hartslag, bloeddruk, en cortisolspiegel een heel ander beeld: ze staat wel degelijk onder stress. Hoe ze dit reguleert? Door zich voor een optreden terug te trekken en ademhalingsoefeningen te doen. 

Behandeling noodzakelijk bij podiumvrees

Dat dit niet bij iedere podiumkunstenaar zo makkelijk gaat, ziet van Fenema als een symptoom van een onderliggend probleem. Podiumvrees moet volgens haar als een (psychische) blessure worden gezien en behandeling is dan ook noodzakelijk. Bij een lichamelijke blessure wordt namelijk nooit gezegd dat je er maar overheen moet komen en niet zo moet zeuren. Waarom dan wel bij een psychische blessure? Vaak heeft deze te maken met een traumatische ervaring.

Van Fenema vertelt over een van haar cliënten die ternauwernood aan een zwaar fietsongeluk was ontsnapt. De felle koplampen van de haar tegemoet razende auto werden daarna in haar hersenen gekoppeld aan de felle theaterlichten, met alle gevolgen van dien: podiumvrees. Musici gaan relatief lang door met ernstige klachten en trekken vaak niet snel genoeg aan de bel, uit vrees voor hoon en concurrentie. 

Tips voor kunstenaars heeft van Fenema genoeg: een goede voorbereiding, concentratieoefeningen, het simpel houden en het loskoppelen van prestatie en zelfbeeld kunnen uitkomst bieden. 

Brendon Koolen (Koolen Performance) over concentratie

Sport- en prestatiepsycholoog Brendon Koolen laat op ludieke wijze zien dat focus alleen werkt als je een aandachtsgebied hebt. Hij vraagt ons om ons héél hard te concentreren. De aanwezigen lachen: want, concentreren waarop? Koolen traint sportmensen, kunstenaars én bedrijfsmensen in hun mentale vaardigheden. Daarbij is bewustwording van je eigen voorkeuren essentieel.

We worden gevraagd of we een voorkeur hebben voor introvert of extrovert handelen (hij noemt het ‘binnen’ of ‘buiten’) en of onze administratie thuis een georganiseerde chaos is of juist nauwkeurig ingedeeld in mapjes (‘groot’ of ‘klein). Met deze antwoorden kunnen we al een duidelijk profiel schetsen van onze mentale voorkeursstijl. Er zijn er maar vier: we zappen de hele dag van binnen naar buiten, van klein naar groot. Alhoewel, niet als we gestrest zijn: dan krijgt onze voorkeursinstelling de overhand. Daar kan je gelukkig op trainen, zodat je meer toegang hebt tot de andere drie aandachtsstijlen en je dus beter kan focussen op je taak. 

Stof tot nadenken: NCPA breidt uit met ‘BEYOND ballet why and how’

Het mini symposium Fear and Focus in Performance loopt meer dan een half uur uit. Begrijpelijk, want er is zoveel stof behandeld dat mijn hoofd ervan tolt. Ik heb in ieder geval meer dan tien kantjes aantekeningen. Dat er nog veel meer te bespreken is, is duidelijk. Het NCPA gaat dat dan ook doen tijdens de internationale conferentie ‘BEYOND ballet why and how’ dat van 16 tot 18 april in Arnhem plaats gaat vinden. In ieder geval mag NCPA zich wat mij betreft in hun handjes knijpen met een goed symposium, want: het taboe op podiumvrees is er nu in ieder geval af. 

Auteur: Annabel van Baren